لیلا مرگن

خبر کوتاه بود و بهت آور: «عراق روی اروندرود سد می‌سازد.» رودخانه‌ای که در بعضی سال‌های خشک با پیشروی آب دریا، آبش شور شده و تامین آب شرب آبادان و خرمشهر به همراه روستاهای اروندکنار را مختل می‌کند، حالا شاهد ساخت سدی دیگر است. آن طور که بهنام اندیک کارشناس آب و محیط زیست می‌گوید این سد در بالادست کارون زده خواهد شد و با ساخت آن، آب شور در کارون پیشروی می‌کند.

 به اعتقاد اندیک پیش‌بینی اثرات ساخت این سد بر خوزستان، نیازمند مدلسازی‌های دقیق است اما می‌دانیم که سد عراق، تبعات شدیدتری بر روی ایران داشته و باعث می‌شود آب شور دریا در کارون بیشتر پیشروی کند. زهرا قریشی کارشناس هیدروپلتیک نیز سدی که عراق قصد ساخت آن را دارد را دارای تبعات منفی برای محیط زیست منطقه معرفی کرده و می‌گوید این سد بر پدیده ریزگردها اثر منفی خواهد داشت. او به فعالیت‌های ایتالیا در شرق و غرب ایران و مشارکت این کشور در سدسازی‌های افغانستان و عراق اشاره می‌کند و بر این باور است که کشورهای غربی با تفکر ماموریت هیدرولیکی از سال ۱۹۵۰ نسخه‌هایی برای مسایل آبی می‌پیچیدند که امروز منسوخ شده است اما این تفکر منسوخ شده را همچنان برای کشورهایی مثل ایران، ترکیه و عراق به کار می‌گیرند.
اروند رود، رودخانه‌ای است که پس از به هم پیوستن دجله و فرات در دشت علقمه به سوی ایران راهی می‌شود تا با پیوستن کارون، راهی خلیج فارس شود. رودخانه‌ای که این روزها سدسازی‌های بی‌محابا بر روی منابع تامین کننده آب آن، قدرت رود را به حدی کاهش داده که آب شور دریا در بستر رودخانه روان می‌شود و تا قلب خوزستان پیشروی می‌کند. آن‌طور که کارشناسان آب می‌گویند: اگر آورد رودخانه اروند رود کافی نباشد، آب شور دریا روی آب شیرین سوار شده و در بستر کارون جاری می‌شود. از سویی دیگر، این روزها که سال خشکی را پشت سر می‌گذاریم اروندرود به شدت مستعد پیشروی آب شور دریاست. آبی که زمینه خشک شدن نخلستان‌ها و کور شدن چشم گاومیش‌ها و حیوانات اهلی مردم روستاهای اروندکنار را فراهم می‌کند، روزهای خوش سرزمین نهرها را از ذهن مردم پاک کرده و آنها را ترغیب به مهاجرت می‌کند. گاهی دامنه نفوذ آب دریا در اروند رود به حدی زیاد است که تامین آب شرب آبادان و خرمشهر را با اختلال مواجه کرده و زمینه نارضایتی‌های اجتماعی را فراهم می‌کند.
سال ۹۷ یکی از آن سال‌هایی بود که به خاطر خشکسالی و کاهش آورد کارون، آب شور خلیج فارس روانه بهمنشیر و اروند رود شد و زندگی عادی مردم به هم ریخت. مردم منطقه به خاطر دارند که سال ۸۴ هم تجربه‌ای مشابه داشته‌اند و آب اروندرود شور شده است. تدبیر دولت برای حل این مشکل، لوله‌گذاری‌های وسیع و اجرای اَبَرپروژه غدیر بود اما آیا تامین آب شرب با کیفیت برای حل مشکل پوستی مردم منطقه که تحت تاثیر آب شور در حال تشدید شدن است، تنها خواسته مردم خوزستان است؟ قاعدتا در جلگه خوزستان که پیشه اصلی مردمش کشاورزی است، آب شوری که نتوان در مزارع از آن استفاده کرد یا به دام‌ها داد، یک مصیبت واقعی است. این در حالی است که مردم به خاطر می‌آورند که در سال‌های نه چندان دور نه تنها جاشوها آب مورد نیاز لنج‌ها را از اروندرود برمی‌داشتند، بلکه دولت هم طرح‌هایی برای فروش آب به کویت داشته است.
مردمی‌که تا همین دو دهه قبل لنج‌های خود را در نهرهای کنار منازل می‌گذاشتند تا با طلوع مجدد خورشید کسب و کارشان را روی پهنه دریا آغاز کنند، امروز دریا را دشمن خود می‌بینند زیرا آب شورش بلای جانشان شده است. در حالی که مردم به خاطر می‌آورند در گذشته آب تمام شهرهای خوزستان از محل رودخانه‌های جاری در این جلگه تامین می‌شده است، اما افت کیفیت رودخانه‌های منطقه سبب شده است که دولت با هدف تامین نیاز شرب مردم به انتقال بین حوضه‌ای روی آورده و ابرپروژه غدیر را با صرف هزینه هنگفت اجرا کند. بر اساس اطلاعات موجود و به گفته محمدرضا شمسایی مدیرعامل وقت سازمان آب و برق خوزستان، تا سال ۹۷ برای اجرای این پروژه تامین آب، یک هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان هزینه شده بود. این در حالی است که با توجه به وابستگی کسب و کار مردم به مسئله آب و اشتغال شان در بخش کشاورزی مهمترین خواسته روستاییان، بازگشت آب با کیفیت به اروندرود است. در چنین شرایطی عراق هم قصد دارد سدی در بالادست اروند رود بزند که بدون شک شرایط زیست را برای اهالی خوزستان سخت‌تر خواهد کرد.
بهنام اندیک کارشناس آب و محیط زیست درباره سدی که عراق قصد ساخت آن را دارد، بیان می‌کند:  با توجه به محلی که برای سد پیشنهاد داده شده است، بیشترین اثر را طرف ایرانی متحمل می‌شود. زیرا سد بالادست کارون است و آبی که به واسطه جریان‌های جزر و مدی به سمت بالادست حرکت می‌کند، با ساخت این سد به سمت عراق و شاخه دجله و فرات حرکت نمی‌کند و به سمت کارون خواهد رفت. اگر سد فقط قرار باشد جلوی حرکت جریان شور به سمت بالادست را بگیرد، مهمترین اثرش پیشروی بیشتر آب دریا به سمت کارون خواهد بود. او ادامه می‌دهد: اثر دیگر سد این است که با کاهش ۷۰ متر مکعبی دبی رودخانه، توان پیشروی آب دریا بلاشک بیشتر می‌شود. این کارشناس آب و محیط زیست درباره اثر پیشروی آب دریا بر مردم خوزستان عنوان می‌کند: هم اکنون هم اهالی پایین دست آبادان در منطقه اروند به شدت از پیشروی آب شور دریا متاثر هستند. بنابراین اگر بخواهیم خیلی با احتیاط صحبت کنیم؛ می‌توان گفت اوضاع از آنچه که هست، وخیم‌تر می‌شود و باقیمانده نخلستان‌های خوزستان را از دست خواهیم داد.