بودجهنویسی در ایران، سالهاست که به مراسمی ثابت تبدیل شده؛ مراسمی که در آن دولتها بهجای ساختن چشمانداز توسعه، بیشتر وقت خود را صرف پیدا کردن راهی برای پوشاندن چالههایی میکنند که هر سال عمیقتر میشود.روایت سه سال اخیر، روایت فاصلهای است که میان «آن چه دولت روی کاغذ مینویسد» و «آنچه از اقتصاد واقعی نصیبش میشود» مدام بیشتر میشود.در سال جاری اما، کسری بودجه دیگر پدیدهای پنهان نیست؛ به مسالهای عمومی و آشکار تبدیل شده است. تحلیلها و خبرها از دستکم ۸۰۰ هزار میلیارد تومان کسری سخن میگوید. مدیرعامل تأمین سرمایه امید نیز اخیرا گفته بود که «کمبود نقدینگی دولت» نرخ اوراق را از ۳۵ به ۴۲ درصد رسانده و کسری بودجه دولت نصف بودجه کشور است. در همین فضاست که معاون اجرایی رئیسجمهور اخیرا در پاسخ به پرسش خبرنگاران تنها میگوید «کسری داریم، انشاءالله تدبیر میکنیم مشکلی برای مردم پیش نیاید.»
این «قولهای مبهم» سالهاست که همواره بخشی از روایت رسمی درباره بزرگترین بحران مالی کشور است.
مساله این جاست که کسری بودجه در تعریف ساده یعنی فاصله میان هزینههای دولت و درآمدهای قابل تحقق. اما در ایران، این فاصله تنها یک عدد اقتصادی نیست؛ صورتوضعیتی از نحوه حکمرانی مالی است. اقتصادی که به نفت وابسته است، با تحریمها درگیر است، پایههای مالیاتیاش محدود است و دولتش بزرگ و پرهزینه، ناگزیر هر سال با بدهی و چاپ پول به حیات خود ادامه میدهد.
کسری بودجه در ایران نه یک اختلال، بلکه خروجی یک سیستم است؛ سیستمی که با هزینههای اجباری بالا، شرکتهای دولتی زیانده، فرار مالیاتی گسترده و بودجهریزی غیرواقعی اداره میشود.کسری بودجه در ایران از یک ناکارآمدی اقتصادی فراتر رفته و به نشانهای از فرسایش تدریجی ساختار حکمرانی تبدیل شده است. اگر اصلاحات اساسی آغاز نشود، بودجه ۱۴۰۵ نیز مانند بودجههای سالهای قبل، تنها روایتی جدید از بحرانی خواهد بود که هر سال بزرگتر میشود.
در چنین شرایطی، آغاز تدوین بودجه ۱۴۰۵ با تأکید رئیسجمهور بر «بودجهریزی عملیاتی» همراه شده است؛ وعدهای که نزدیک به دو دهه است در دولتهای مختلف تکرار میشود، اما هرگز نتوانسته ساختار بودجه را جراحی کند.واقعیت این است که کسری ۸۰۰ هزار میلیارد تومانی سال جاری و احتمال کسری هزار هزار میلیاردی سال آینده، نه با جابهجایی چند ردیف بودجه، بلکه تنها با اصلاحات عمیق در نظام درآمدی، مالیاتی، هزینهای و شرکتهای دولتی قابل درمان است.اکنون که دولت مشغول نوشتن بودجه ۱۴۰۵ است، کشور در نقطهای ایستاده که تکرار الگوی گذشته دیگر قابل تحمل نیست.